चित्रकार मनिषा साह: मिथिला चित्रकलाको परम्परा र नवप्रवर्तनबीचको सृजनात्मक यात्राको समर्पित पहिचान

जनकपुरधामको शान्त र सांस्कृतिक वातावरणमा हुर्किएकी चित्रकार मनिषा साह आजको दिनमा मिथिला चित्रकलाको पुनर्जागरणको एक सशक्त नाम बनिसकेकी छन्। परम्परागत मिथिला चित्रकलाको गहिरो अध्यायलाई नछोडी, आधुनिकताको रंग मिसाएर उनले जुन शैली र स्वरूप निर्माण गरिरहेकी छन्, त्यसले उनलाई केवल एक चित्रकारको सीमित परिधिमा नराखी एउटा सांस्कृतिक दूतको रूपमा उभ्याएको छ।

उनको कलाले जनकपुरको माटो, मिथिलाको सुगन्ध र नारीका अनुभूतिहरू बोकेको छ। जीवनका विविध पक्ष धार्मिक आस्था, पारिवारिक सम्बन्ध, स्त्री सशक्तिकरण, रंगको मनोविज्ञान सबैले उनको सिर्जनामा बेजोड उपस्थिति जनाएको पाइन्छ। प्रस्तुत विशेष रिपोर्टमा हामी मनिषाको जीवन यात्रा, कला-दर्शन, मिथिला चित्रकलाप्रतिको योगदान, र उनको भविष्य दृष्टिकोणलाई ३,००० शब्दको गहिरो विश्लेषणमा प्रस्तुत गर्दैछौं।

प्रारम्भिक जीवन र चित्रकलातर्फको मोड

मनिषा साहको जन्म सर्लाही, हरिपुर्वामा भएको हो। पारिवारिक पृष्ठभूमि सामान्य मध्यमवर्गीय रहेको भए पनि उनी सानैदेखि अध्ययनशील र संवेदनशील स्वभावकी थिइन्। उनको प्रारम्भिक शिक्षा जनकपुरकै एक निजी विद्यालयमा भयो।

उनी बताउँछिन्, “सानैमा म डाक्टर बन्न चाहन्थें। बाबुको पनि यही चाहना थियो। मैले प्लस टु साइन्स लिएँ, तयारी पनि गरें। तर भित्र कतै आत्माको आवाज थियो, जुन रंग र ब्रशतर्फ डोर्याइरहेको थियो।”

डाक्टर बन्ने सपना र चित्रकार बन्ने यथार्थको बीचमा उनले आत्मसंघर्ष गरिन्। अन्ततः त्यो आवाज बलियो बन्यो, जुन उनको आत्मा र संस्कृतिको आवाज थियो चित्रकलाको आवाज।

परिवारमा कोही पनि चित्रकला क्षेत्रसँग सम्बन्धित नभएको हुँदा सुरुवाती दिनहरू सजिला थिएनन्। तर संयोगवश उनी उमाशंकर साह र सीमा शर्मा नामक दुई वरिष्ठ चित्रकारहरूसँग सम्पर्कमा आइन्। उनीहरूबाट प्रेरणा, प्रोत्साहन र मार्गदर्शन पाएपछि मनिषाले चित्रकलालाई जीवनको उद्देश्य बनाइन्।

औपचारिक अध्ययन र कलात्मक परिपक्वता

मनिषाले फाइन आर्ट विषयमा स्नातक अध्ययन गरेकी छन्। हाल उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गत स्नातकोत्तर तहमा फाइन आर्ट विषयमै अध्ययनरत छन्। उनी भन्छिन्, “म केवल अनुभवका भरमा चित्र बनाउन चाहन्न। म जान्न, बुझ्न, र परम्परालाई गहिराइमा आत्मसात गर्न चाहन्छु।”

उनले चित्रकलामा पारम्परिक प्रवृत्तिहरूको अध्ययन मात्र होइन, पश्चिमी र आधुनिक कलासिद्धान्तहरूको पनि विश्लेषण गरेकी छन्। यही अध्ययनले उनको सिर्जनामा गहिराइ, विषयगत वैविध्य र सौन्दर्यचेतलाई अझ बलियो बनाएको छ।

मिथिला चित्रकलाप्रति समर्पण र दृष्टिकोण

मिथिला चित्रकला नेपाली भारतीय उपमहाद्वीपको एक ऐतिहासिक कला परम्परा हो, जसमा धार्मिक विषयवस्तु, सामाजिक सन्देश, र सांस्कृतिक प्रतीकहरू चित्रण गरिन्छ।

मनिषा यस चित्रकलाको परम्परा र इतिहासप्रति पूर्ण सम्मान प्रकट गर्छिन्। उनी भन्छिन्, “मिथिला चित्रकला केवल कोहबर र अरिपनमा सीमित होइन, यो भावनाको भाषा हो। हामीले यसलाई नयाँ पुस्तासँग जोड्नुपर्छ, आधुनिक कथाहरू भन्न सिकाउनुपर्छ।”

उनले मिथिला चित्रकलाको आधुनिक संस्करण सिर्जना गर्न खोजेकी छन् जहाँ परम्पराका मोटिफ, रंग संयोजन र शैली त हुन्छन्, तर सन्देश आधुनिक, स्त्रीवादी र आत्मनिर्भरतातर्फ उन्मुख हुन्छ।

नारंगी रंगको सांस्कृतिक र आत्मिक संकेत

मनिषाको चित्रकलामा प्रायः एक रंग विशेष छायामा देखिन्छ नारंगी। यो केवल कलात्मक रोजाइ मात्र होइन, सांस्कृतिक र आध्यात्मिक प्रतिबिम्ब पनि हो।

उनी भन्छिन्, “नारंगी मेरो आत्मासँग जोडिएको रंग हो। यो सनातन धर्म, शक्ति, सौन्दर्य र उर्जा सबको प्रतिनिधित्व गर्छ।” जनकपुरका मठ मन्दिरदेखि मिथिला महिलाहरूको पारम्परिक पहिरनसम्म, यो रंगको व्यापकता देखिन्छ।

उनले यस रंगलाई चित्रकला र आत्मा बीचको पुलका रूपमा हेर्छिन्। “मैले जुनसुकै विषय बनाउँछु, अन्ततः नारंगी रंग मेरो क्यानभासमा आउँछ,” उनी मुस्कुराउँदै भन्छिन्।

“आई एम लक्ष्मी” मिथिला विवाह संस्कृतिमा आधारित चित्र श्रृंखला

मनिषाको पछिल्लो चित्र श्रृंखला “I AM LAXMI” मिथिला समाजको वैवाहिक परम्परामा आधारित छ। उनले यसमा नयाँ नवेली बहूको गृहप्रवेशदेखि लिएर घरको परिवेशमा आउने भावनात्मक परिवर्तनहरूलाई चित्रण गरेकी छन्।

श्रृंखलामा देखाइएका विषयहरू:
नवविवाहित बहूको घरमा दायाँ खुट्टा राखेर प्रवेश गर्नु
अल्ता र मेहेन्दीले सजिएको पाउ
बहूको पहिलो खोइछ संस्कार
लाज, संकोच र सामाजिक अपेक्षाको दबाब

मनिषा भन्छिन्, “नयाँ बहू जब ससुरालमा प्रवेश गर्छिन्, उनी लक्ष्मी मानिन्छिन्। तर जब सम्मान, अपनत्व नपाउँछिन्, त्यही लक्ष्मी काली वा चण्डी बन्न सक्छिन्।”

यस कथालाई उनले रंग, प्रतीक र नारी भावनाको जटिलतासँग गासेर प्रस्तुत गरेकी छन्। चित्रहरूमा बहूको अनुहार अस्पष्ट भए तापनि, उसको भित्री पीडा, आत्मविश्वास र संस्कारहरूको झलक स्पष्ट देखिन्छ।

चित्रकला र महिलाको आत्मनिर्भरता
मनिषा चित्रकलालाई केवल सौन्दर्य वा मनोरञ्जनको माध्यम होइन, आत्मनिर्भरता र सशक्तिकरणको उपकरण मान्छिन्।

“मिथिलाकी महिला परम्परागत रूपमा कलाकार हुन् अरिपन बनाउने, कोहबर बनाउने, पूजा विधिमा रंग संयोजन गर्ने। तर अहिले हामीले उनलाई आधुनिक कला शिक्षासँग जोड्न आवश्यक छ।”

उनले मिथिला क्षेत्रका किशोरी र गृहिणीहरूलाई चित्रकला तालिम दिने योजनासमेत बनाएकी छन्। तालिमबाट उनीहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउने, कला सामग्रीमा पहुँच दिने, प्रदर्शनीका लागि अवसर दिने उद्देश्य राखेकी छन्।

पारिवारिक साथ र प्रेरणा स्रोत
उनको सफलता पछाडि पारिवारिक समर्थनको ठूलो भूमिका छ। विशेष गरी उनको दादीले उनलाई संस्कार, परम्परा र नारीत्वको मूल्य सिकाइन्।

“दादी मेरो आत्मिक प्रेरणा हुन्। उहाँ मलाई सानैदेखि लोककथा सुनाउनुहुन्थ्यो, माटोको कथा सुनाउनुहुन्थ्यो। उहाँको बोली र आँगनबाट नै मैले मिथिलाको सुगन्ध बटुलें।”

उनका पति अजीत राय यादव पनि सधैं साथमा छन्। “जब म चित्र बनाउन थाल्छु, सबै जना शान्त हुन्छन्। मलाई ध्यान भंग नहोस् भनेर घर नै सृजनात्मक मन्दिर बन्छ।”

चित्रकलाबाट जीविकोपार्जन भ्रम तोड्ने संघर्ष

चित्रकलाबाट पैसा कमाउन सकिँदैन भन्ने मिथकलाई मनिषाले आफ्नै जीवनले खण्डन गरेकी छन्। उनले हालसम्म दर्जनौँ चित्रहरू बिक्री गरिसकेकी छन्, जसको मूल्य १० देखि ५० हजारसम्म पुगेको छ।

“हाम्रो चित्रकलामा बजार छ, केवल हामीले व्यावसायिकता, गुणस्तर र विषय चयनको दृष्टिकोण राख्नुपर्छ। विदेशमा मिथिला चित्रकलाको उच्च मूल्य छ। यदि हामी कलालाई पेशा बनाउन तयार छौं भने अवसर प्रशस्त छन्।”

उनले सामाजिक संजाल, अनलाइन ग्यालरी, कला प्रदर्शनी आदिको माध्यमबाट आफ्नो चित्रहरू प्रचार र बिक्री गरिरहेकी छन्।

जनकपुरमा मिथिला कला ग्यालरीको सपना
मनिषाको सपना छ जनकपुरमा एक समर्पित मिथिला कला ग्यालरी खोल्ने। अहिले जनकपुरमा स्थायी रूपमा चित्र प्रदर्शनी गर्न मिल्ने स्थानको अभाव छ।

उनको योजना अनुसार:

मिथिला चित्रकलाका लागि स्थायी प्रदर्शनी ग्यालरी
स्थानीय कलाकारहरूलाई प्लेटफार्म
निःशुल्क तालिम केन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय आगन्तुकहरूका लागि सांस्कृतिक अवलोकन केन्द्र
यो योजना कार्यान्वयन भयो भने जनकपुर कला र संस्कृति पर्यटनको केन्द्र बिन्दु बन्ने निश्चित छ।

युवापुस्ताप्रति अपिल

मनिषाले युवाहरूलाई सांस्कृतिक सम्पदा बुझ्न र संरक्षण गर्न आग्रह गर्छिन्। “हामी आज आधुनिकतामा दौडिरहेका छौं तर जरा बिर्सिंदैछौं। जरा नबिर्सिकनै फूल्न सकिन्छ।”

उनको अपिल छ:
मिथिला संस्कृतिको अध्ययन गरौं
चित्रकला, गीत, नाटकजस्ता माध्यमबाट संस्कृति अभिव्यक्त गरौं परम्परा र आधुनिकताको सन्तुलन गरौं

निष्कर्ष

मनिषा साह मिथिला चित्रकलाको पुनर्जागरण युगकी सर्जक हुन्। उनले केवल चित्र बनाएकी छैनन्, परम्परा र वर्तमानबीच पुल निर्माण गरेकी छन्। उनको रंग, प्रतीक, सन्देश र शैलीले नेपाली चित्रकला क्षेत्रमा नयाँ परिभाषा थपेको छ।

उनले स्थापित गरेको दृष्टिकोण, समर्पण र सृजनशीलता नयाँ पुस्ताका लागि प्रेरणा बन्न सक्नेछ। मिथिला चित्रकलाको उज्ज्वल भविष्य मनिषा साहजस्ता कलाकारहरूको काँधमा सुरक्षित देखिन्छ।